Zeshan Shakar: Tante Ulrikkes vei

Ære og avmakt: Debutant Zeshan Shakar skriv seg inn i toppskiktet av norske debutantar med truverdige stemmer frå drabantbyen.

Medan vi enno berre snusar på det nye året, held oppsummeringa av det førre fram. Og ein roman det er verd å merkje seg frå 2017, er Zeshan Shakars Tante Ulrikkes vei. Her har vi ikkje berre ein sterk debutroman, men også kanskje den store, norske innvandrarromanen som med jamne mellomrom har vore etterlyst. Rett nok gav norsk-pakistanske Khalid Hussain alt i 1986 ut romanen Pakkis, som har vore mykje omtala og brukt i skuleverket. I 2015 gjorde Maria Navarro Skaranger lukke med nyskapande bruk av kebabnorsk i Alle utlendinger har lukka gardiner, og før jul eg skreiv eg om Marjam Idriss, som skreiv godt om ein einsleg asylsøkjar i Jannikeevangeliet.

Overtydande
Shakar er likevel den som best lever opp til forventingane termen «den store, norske innvandrarromanen» skaper, som vi sikkert har henta frå idéen om «the great American novel»: Han gir oss ei episk skildring av oppvekst i eit berykta sosio-kulturelt miljø aust i Oslo, og illustrerer korleis klimaet for muslimar i Noreg endra seg etter terroren 11. september 2001. Samstundes skriv han fram noko universelt menneskeleg som folk i alle land kan kjenne seg igjen i.

Komposisjonen er bygd rundt eit enkelt, men effektivt grep: To norsk-pakistanske ungdommar fortel om livet sitt til ein forskar som skal kartleggje kvardagen til unge i Groruddalen. Den skuleflinke Mohammed, til vanleg kalla Mo, skriv e-post. Den meir ressurssvake Jamal snakkar inn på opptakskassettar. Dermed blir stilen deira svært ulik: Mo fortel korrekt, men personleg og nært om eit liv fullstendig dominert av ambisjonane foreldra har på hans vegne. Jamal tøysar, dramatiserer og rappar, i eit språk fullt av slang og grammatiske feil som har blitt markørar for kebabnorsk:

Jeg holdt på å komme på jailern ass. Wallah, jeg sverger. Liksom, for lenge sia jeg har fått sånn brev fra militæret at jeg skal komme på sesjon, men liksom, jeg har loka det helt ass.

Slik teiknar Shakar personane fram gjennom språket, og spesielt det trassige humøret til Jamal er underhaldande og sjarmerande. Mykje av det som skjer i liva deira er omtrent som ein kunne vente: Kolliderande normer heime og ute, møter med skuleverket, muslimsk trusfellesskap og ungdom frå vestkanten. Når Shakar likevel går klar av klisjeane, er det fordi han teiknar fram overtydande personlegdomar som ikkje først og fremst representerer ein bestemt kultur og religion, men er gjenkjennelege på tvers av slike skilje. Samtidig viser dei ulike måtar å takle utanforskap på.

Ghetto-identitet
Mo er ein sånn som går i eitt med veggen og berre kjem til synes kvar gong han får ein ny toppkarakter. Jamal har lærevanskar og ein vanskeleg familiesituasjon, men let seg ikkje dra ned av overdriven grubling; han taklar livet med hip hop, hasj og humør.

Shakar skildrar altså ikkje berre livet som fattig og framandkulturell, men også forskjellen på ein robust og ein skjør psyke, på å ha dominerande foreldre og å styre sitt eige liv, på å adoptere normer som skaper skam fordi ein aldri kan leve opp til dei, eller finne alternative verdiar.

Her ligg nøkkelen til tittelen Tante Ulrikkes vei. Medan Mo rettar ambisjonane og sine romantiske draumar mot den kvite middelklassen, lærer Jamal av hip hop’en; han tar det inn i identiteten å vere «ghetto» og «representere» heimstaden. Slik seier Shakar noko om kvifor skam og ære er viktig for oss alle, noko som også kan gi eit nytt perspektiv på religiøse æreskulturar.

Shakars debutroman er ikkje like sensasjonell som bøkene til svenske andregenerasjons innvandrarar som Jonas Hassen Khemiri og Johannes Anyuru i Sverige, men forteljarevnene hans plasserer han trygt inn i toppsjiktet av norske debutantar.

Teksten er tidlegare publisert i Dag og Tid.

Radikalt alvor – om det forkynnande i litteraturen

Kva har radikaliserte muslimar, Kate Tempest, Brødet og eselet og den lågkyrkjelege forkynnartradisjonen sams?

Du vet väl om att du är värdefull
Att du är viktig här och nu
Att du är älskad för din egen skull
För ingen annan är som du

Det finns alltför många som vill tala om
Att du bör vara si och så
Gud Fader själv, han accepterar dej ändå
Och det kan du lita på

Du vet väl om att du är värdefull
Att du är viktig här och nu
Att du är älskad för din egen skull
För ingen annan är som du

Du passar in i själva skapelsen
Det finns en uppgift just för dej
Men du är fri att göra vad du vill med den
Säga ja eller nej

Du vet väl om att du är värdefull
Att du är viktig här och nu
Att du är älskad för din egen skull
För ingen annan är som du

Denne svenske dåpssalmen (Psalm 791 av Ingemar Olsson), som mange i Noreg kjenner i Carolas versjon, formidlar aksept og meining av eit slag mange lengtar heile livet etter å oppleve. Fellesskapar som forvaltar slike bodskapar godt, kan difor få stor emosjonell makt over folk – ei makt som kan utnyttast politisk. Samanhengen mellom kjensler, det sjølvbiografiske/verkelege og det politiske i litteraturen har oppteke meg lenge. I det siste har eg også begynt å reflektere over kvifor religionen har hatt – og stadig har – ei så viktig rolle i samfunnet. Eg trur det er fordi religion kommuniserer normative bodskap ekstremt effektivt. Både biletleg og direkte set dei religiøse forteljingane og tradisjonane ord på våre djupaste erfaringar og behov – emosjonelle som kognitive. Verdiane som blir forkynt, er det også venta skal vise seg i handling. «Ei tru utan gjerningar er ei død tru», står det i Jacobs brev i Det nye testamentet.

Litteratur har mykje sams med religion, langt meir enn med til dømes vitskap. Den gir oss også forteljingar som kan gi flukt, trøyst og høve til å tolke sitt eige liv inn i ein større samanheng. Kanskje var religion og litteratur ein gong i tida éit og same fenomen? Litteratur kan òg inspirere til politisk handling, og vi ser alt ein tendens til at forfattarar tek for seg aktuelle, politiske emne. Blir neste steg ein meir direkte forkynnande litteratur?

Radikal appell
Eit tydeleg døme på at religion kan få ei større politisk rolle når solidariteten i storsamfunnet slår sprekkar, ser vi når ungdom blir «radikalisert» gjennom organisert religion. Demian Vitanzas roman Dette livet eller det neste (2017), som formidlar historia til ein norsk, nolevande Syria-farar, gjer det tydeleg at politisk radikale handlingar ikkje berre handlar om rasjonell overtyding, og heller ikkje alltid om tvang og hjernevask. Norsk-pakistanske Tariq opplever i staden ei religiøs «vekking» som mobiliserer sterke kjensler og revitaliserer heile identiteten.

Det var spesielt for meg å lese Vitanzas roman, for sjølv om eg som ung vaksen var så ulik den småkriminelle festløva Tariq som det vel er mogeleg å bli, kjente eg meg igjen i opplevinga hans av religiøs vekking. Som nyinnflytta student i Oslo, vart eg sjølv med i ei karismatisk frikyrkje. Eg var kristen frå før, men den radikale tilnærminga i forkynninga og den omsorga for heile mennesket eg opplevde i den nystarta og sterkt ekspanderande kyrkjelyden, gjorde at eg fekk ei mykje sterkare oppleving av trua. Eg vart oppteken av leve som eg lærte – eller hadde blitt lært.

Les resten av essayet på Littkritikk.no

Marjam Idriss: Jannikeevangeliet

Draumen om frelse: Marjam Idriss har skrive ein særprega debutroman om å kome ut av utanforskapet.

«Bli hos meg og gå frå  meg, og frels meg fra meg selv», lyd siste linja i Inger Hagerup sitt kjende dikt «To tunger». Kven har vel ikkje drøymt om å møte nokon som kan gjere det? Skal ein ta tittelen Jannikeevangeliet på alvor, handlar debutromanen til Marjam Idriss om korleis Jannike fann slik verdsleg frelse. I denne korte, men særprega romanen startar det i alle fall med syndefallet: Den 20 år gamle kvinna sviktar når det gjeld. Ho flyktar, medan den seks år yngre søstera tek opp kampen mot ein gutemobb for å redde asylsøkjaren Leyla frå grov mishandling.

Skuld og skam
At dette er ei «kome ut av skapet»-historie, pregar det biletlege nivået i nesten overdriven grad: Det er ofte dårleg luft og vond lukt i romma kor jentene oppheld seg, først på eit asylmottak, og sidan på sjukeheimen kor Jannike og Leyla møtast igjen. I siste scene vandrar dei derimot langs havet, så forfattaren kjem farleg nær klisjeen. Det er likevel ikkje eit stort problem, sidan resten av framstellinga har eit så tydeleg særpreg.

Vi får berre eit kjapt riss av livet til Leyla før ho kom til Noreg som asylsøkjar, men det kjem fram at ho måtte flykte frå heimlandet fordi ho er lesbisk. Idriss si skildring av smerta og apatien er sterk og overtydande, spesielt når Leyla opplever at det første mennesket ho vågar å sleppe innpå seg, forsvinn på eit særs dramatisk – nesten overnaturleg – vis. Det styrkjer historia at forfattaren gjer dette til ei bok om både seksuelt og sosialt (etnisk) utanforskap. Ho får fram kor overveldande einsemda er, og korleis asylsøkjaren stadig blir mint på at hen verken er ein av «oss» eller blir sett som individ. I staden får ein vere med i den særs mangearta gruppa «framandkulturelle».

For Jannike, som endar opp  med å søkje tilflukt frå verda på rommet til bestemora på sjukeheimen, er det uklart kor mykje av skuldkjensla og depresjonen som stammar frå den omtala situasjonen kor ho mangla moralsk mot, og kva som er knytt til seksualitet. Ho ser dessutan ut til å kome frå ein vanskeleg familiesituasjon med fråverande foreldre. Her held forfattaren attende informasjon, noko som gjer det vanskeleg å skjøne kva som eigentleg går føre seg i Jannike.

Det som gjer at denne boka skiljer seg frå fleirtalet av skjønlitterære debutar, er likevel ikkje emnet, men at Idriss ikkje legg vekt på å oppnå realisme gjennom det vanlege fokuset på truverdige, kvardagslege detaljar. Historia framstår nærmast som ei allegorisk framstilling av korleis sterk skam og skuld kan prege psyken til unge menneske.

Frå skap til skap
Ein kan diskutere om Idriss sine skildringar av korleis begge dei unge kvinnene vippar over i psykosen, er brot på realismen eller ikkje. Ved å skildre dette «innanfrå», utan å tydeleg markere kva som er hallusinasjonar, nærmar Idriss seg ein skrivemåte vi kanskje kjenner best frå den latinamerikanske «magiske realismen». Likevel er ikkje historia verken magisk eller absurd, det handlar om grå, norsk kvardag slik den kan arte seg for dei som strevar etter å kome seg ut av diverse tronge skap og inn i meir levelege fellesskap.

I eit språk som går rett på sak både innanfor og utanfor realistiske rammar, lukkast Idriss med å gjere levande for lesaren ekstreme erfaringar skam og låg sjølvkjensle kan skape. Jannikeevangeliget er ein debut som tilfører norsk litteratur både verdifulle perspektiv og talent.

Meldinga er tidlegare publisert i Dag og Tid.

 

 

 

 

Matias Faldbakken: The Hills

Storm i eit vinglas: Møter mellom brautande levemenn og kelneren med nervetryne gir ei underhaldande blanding av dekadanse og kos.

Ein av dei mest særeigne og definitivt den mest underhaldande norske romanen frå 2017, er The Hills av Matias Faldbakken. Romanen var også nominert til Brageprisen. Men tittelen er altså på engelsk, og signaliserer med det affinitet til transeuropeisk kultur. Ordtaket Faldbakken har sett som epigraf, er derimot norsk: «Skremt hund blir aldri fet». Det viser til hovudpersonen og forteljaren, mannen som har heile sin identitet knytt til stillinga som kelner på den tradisjonsrike restauranten som har gitt romanen namn.

«Det er et flidens sted. Flid og bekymring henger sammen, det tror jeg helt sikkert», slår han tidleg fast, og dermed har forfattaren alt skissert ein person det er relativt lett for ein kritikar å identifisere seg med: Han som står på sidelinja med eit skarpt blikk for detaljar, som har ei meining om alt, men raskt blir stressa om det skulle oppstå krav om spontan samhandling utover dei programmatiske rutinane.

At kelnaren er på randen av noko, merkar vi også tidleg, når han tek seg i å illustrere ordet «rømmedip» med å bøye peikefingeren i eit lite «dip» – og straks kjenner seg ute av kontroll: «Hva er det jeg driver med?» Mykje verre skal det bli når ei ung, vakker kvinne trer inn blant stamgjestane.

Munter dekadanse
Matias Faldbakken er ein av Noregs mest feira samtidskunstnarar, for tida aktuell med utstilling på Astrup Fearnley Museet i Oslo. Eg fekk aldri lese romantrilogien han slo gjennom med tidleg på 2000-talet under pseudonymet Abo Rasul: Skandinavisk misantropi. Det var liksom noko med fokuset på porno, vald, nazisme, pedofili og reklamebransjen som ikkje verka så lokkande på meg. Kontrasten kunne knapt vore større til den høgsensitive kelneren som er hovudperson denne gongen – det måtte i så fall vere om han også var nyfrelst. Men det er han ikkje. I staden representerer romanen den andre versjonen av dekadanse, den typen kor livet handlar mest om raffinert smak og kjappe replikkar.

I starten opplevde eg dei mange innforståtte referansar til kunst og diverse forbruksmateriell som særs irriterande. Men sett gjennom den nevrotiske hovudpersonen ser ein jo at både samling av verdslege skattar og snobberi er strategiar for å gjere verda trygg og føreseieleg, og samtidig definere seg sjølv inn i eit godt selskap.

Det skarpe blikket i kombinasjon med ditto formuleringsevne kjem likevel meir til sin rett når forteljaren kommenterer menneska og livet meir generelt. Som når han konstaterer at ein av stamgjestane «sprader ut gjennom ut gjennom filtforhenget med markedsliberale skritt». Diverre (for kelneren) er mykje av merksemda retta mot han sjølv, og han er fortvila over at kjenslene riv og slit i andletet slik at han får «nervetryne». Kapittelet om kva som skjer når han drikk for mykje kaffi, er også kosteleg.

Lengt etter tradisjon
Faldbakken viser med denne romanen at han har blikk for dei evige bipersonane i livet og talent for nevrosehumor. Evna til å orkestrere koseleg, gamaldags snobberi i kombinasjon med frisk formuleringsevne gjer at tankane går til både Oscar Wilde og P.G.Woodhouse sin Jeeves og Wooster-serie. Meir lokalt slektar romanen på Terje Holtet Larsens like kresne, men mørkare satire – også lagt i munnen på velkledde menn.

I den grad det finst samfunnskritikk i romanen, kjem den indirekte fram: Dei rike stamgjestane er sett med tydeleg skepsis. Men mest viser det nostalgiske portrettet av restauranten lengt etter tradisjonar som kan stå i mot både teknologiske og andre slags revolusjonar. Det gir The Hills den same idylliske sjarmen som gamle julefilmar.

Meldinga er tidlegare publisert i Dag og Tid.

Brødet og eselet: Del likt

Omveltande antipatos: Del likt er ei samling med sinte, leikande dikt og absurde bilete som får det til å boble i hovudet.

Ein gong for lenge, lenge sidan, då eg var ung, kristen og framleis hadde ei lyseblå tiltru til verda, heldt eg meg med favorittbibelord. Éit av dei var: «Kast ditt brød på vatnet; for med tida skal du finna det att.» (Forkynnaren 11,1). Ein person eg siterte det til, meinte at brødet umogeleg kunne vere noko å ete om ein faktisk fann det igjen. Det var kanskje meint som eit vits (i så fall dårleg framført), men episoden kan få stå som døme på kva slags uføre bokstavtru bibeltolkingar kan leie ein ut i. Sjølv hadde eg tolka visdomsordet i retning av: «Ein treng ikkje alltid gjere det trygge og fornuftige, ting ordnar seg alltids» – noko eg på ingen måte levde etter, kanskje bortsett frå at eg, av alle ting, valde å utdanne meg til litteraturvitar. Det er boka Del likt som har vakt desse assosiasjonane, og det er det mange grunnar til.

Del likt er del av eit større kunstprosjekt av kunstnarduoen Gunnar Wærness og Henrik Skotte, som her går under nemninga Brødet og eselet. Det høyrest utan vidare ut som deira dummare alter ego, men både orda «brød» og «esel» samt ei rad motiv i teksten er knytt til kjende bibelhistorier. Tenk på nattverden, eller eselet Jesus reid inn i Jerusalem på Palmesøndag. Les ein framhaldet av mitt tidlegare favorittbibelord, vert det dessutan tydeleg at Forkynnaren og Brødet og eselet har omtrent same innstilling til livet: «Del det du har, med sju eller åtte; for du veit ikkje kva for ulukke som kan henda på jorda.»

Bibelsk opprør
Slikt står det altså i denne tradisjonsrike boksamlinga som republikanske kristenkapitalistar over dammen gjerne omtalar som «The Good Book»  («‘cause it is good, and it’s a book», for å sitere den australske, musikalske komikaren Tim Minchin). Brødet og eselet grip i Del likt fatt i dette revolusjonære potensialet i Bibelen. Dei kommuniserer også på liknande allegorisk vis, men med eit rølpete uttrykk som kan få ein til å tru at dette er humoristisk  meint, ikkje kunst som meiner noko om verda på alvor. Det vil i så fall vere ei grov feillesing. Her er eit lite utdrag, så du veit kva eg snakkar om:

(FOLK ASSÅ)

Folk har hørt at det fins lova på jorda som dæm itj sjer, men dæm kan bryt dæm utan at nåkka skjer. Så dæm fortsett å bryt dæm hæppi hæppi hæppi igjen og igjen, og så plutselig bæ-bu-bæ-bu og bu-hu, så sitt dem der.

Derfor fløtte folk opp i trærn (…)

Eg assosierer til naturlover og klimaendringar her, gitt at det lenger nede står at «ekspertan leite etter ainner planeta». Det er éit av mange kritiske perspektiv.

Men sjølv om dette er ei utprega opprørsk bok, hallar eg mot at referansane til religion ikkje først og fremst er kritiske, men i staden peikar på at religion kan gjere dei undertrykte til revolusjonære. Spesielt diktet «(GÅ FRØ)» som startar med ein ordleik over ordet demokrati, refererer til det Jesus sa om såkornet som fell i jorda og døyr slik at det kan vekse opp strå med mange nye korn: «skokk oss              flokk oss / nøy oss           pløy oss / tøy oss             lang i sola / kryp vi opp av jorda trang / for å bli te mang mang mang».

Uansett kva haldninga til religionen eigentleg er: Det rølpete uttrykket, med munnlege formuleringar på trønderdialekt, lydmalande ord og svart humor, viser ein vilje til å bryte med konvensjonar som både handlar om leikande kreativitet og rettvis vreide. Det radikale innhaldet får av og til satiriske utslag. Alvoret slår ikkje ut i patos, men i antipatos.

Dette er starten på ei lengre melding som er publisert i BLA nr. 9/2017. Les heile teksten her (pdf).

Thorvald Steen: Det hvite badehuset

Menneske og manglane: Med ei historie om sjukdom, skam og ukjende familiehistorier skaper Thorvald Steen både historisk og etisk refleksjon.

Nominasjonane til dei litterære prisane for 2017 er i full gang, og vi har alt fått kåra dei første vinnarane. Det er éin roman som førebels ikkje har stått på nokon av listene, men som eg vil framheve som ei av dei særs gode og viktige bøkene i år: Thorvald Steens Det hvite badehuset.

Som den nyleg kåra Bragepris-vinnaren Tung tids tale av Olaug Nilssen, er Det hvite badehuset ein roman som veks i tanken etter at ein har lese han ut. Historia er fortalt på ein tilforlateleg måte, men viser seg etter kvart å gi skakande innblikk kor mykje meir av ei tragedie det var å bli ramma av ein sjeldan sjukdom for berre få generasjonar sidan, før legevitskapen vart så avansert som han er no. Romanen er også eit innspel i debatten om sortering av foster på grunnlag av genetiske disposisjonar.

Kroppen og tanken
Thorvald Steen tar utgangspunkt i den arvelege muskelsjukdomen han sjølv lid av, og som han også har skrive om i romanane Vekten av snøkrystallar (2006), Det lengste svevet (2008) og Balanse (2012). Han er elles kjend for ei lang rekkje historiske romanar som har gjort lukke internasjonalt. I årets roman går han bakover i familiehistoria.

Det heile startar med at ei ukjend kvinne ringjer og påstår at ho er søskenbarnet hans, og at ein onkel han aldri har kjent er død. Dermed er det duka for opprulling av ei familiehistorie så grunnleggjande prega av skam at det viser seg vanskeleg å i det heile tatt få mora til å seie noko om denne hittil ukjende delen av familien.

Komposisjonen er sett saman av glimt frå ulike tider, av minner og av biletrike skildringar av livet slik det møter sansane i noet. Spesielt slåande er ei fleire sider lang gjengjeving i sakte kino av korleis forteljaren dett ut av rullestolen: «Farten øker. Tar jeg meg for, vil håndleddet brekke. Snøen hviler lett på furutreets nåler utenfor. Blomstermånedene er for lengst forbi. Jeg faller videre.»

Slik skaper Steen eit litterært uttrykk for det å vere inni ein kropp ein ikkje fullt ut kan styre, kor merksam ein må vere på alle detaljar og korleis fysikken og biologien tvingar seg inn i medvitet. Det er høgst relevant for alle som har tenkt å leve inn i alderdomen.

I kontrast til desse uendelege sekunda, står tankespranga som går frå eigen barndom til forsøka på å skjøne historia som låg bak at mora som lita jente miste kontakten med både faren og broren. Forteljinga om kjenslene som prega familien då hovudpersonen fekk vite sin eigen diagnose, er sterk i seg sjølv. I tillegg blir det eit utgangspunkt for å leve seg inn i ein endå meir brutal lagnad: Det som hende med morfaren då han vart ramma av den same sjukdomen som ung far.

Tapte fellesskap
Det er ei vond historie å få innblikk i. Men Steen legg fram det tragiske utan å bli sentimental og opnar for høgst naudsynte refleksjonar rundt menneskeverd og livskvalitet. Det er brennbare eksistensielle spørsmål for folk i alle livssituasjonar: Kva gjer livet verd å leve, og kva er vi sjølv verde når vi har fysiske, psykiske eller sosiale manglar? Og ikkje minst: Kva misser vi om kjensler av skam blir styrande for livet?

Møtet med det «nye» søskenbarnet gir eit perspektiv på det siste. Når han får høyre om livet til den avlidne onkelen, får han glimt av ein tapt fellesskap som kunne ha gjort hans eige liv enklare då han vart konfrontert med sjukdomen som han – heldigvis feilaktig – trudde ville ta frå han alle sjansar til å oppleve kjærleik og lukke.

Det kan til tider vere litt vanskeleg å halde styr på kven som er kven i ei historie som handlar om foreldre og barn gjennom tre generasjonar. Men det er vel verd innsatsen. Det hvite badehuset er ei velskriva og viktig historie om øydeleggjande skam og frigjerande aksept.

Meldinga er tidlegare publisert i Dag og Tid.

Kristin Storrusten: Barsel

Dikt med store bokstavar: Kristin Storrustens debutdikt om å vere nybakt mor er ikkje avanserte eller djuptloddande. Men dei er underhaldande, og eg er glad for at dei finst.

Debutdikta til Kristin Storrusten er god poesi på same måte som Bridget Jones dagbok av Helen Fielding er ein god roman (og film); dei er underhaldande og inneheld gode observasjonar, men ikkje avanserte og djuptloddande. Eg er likevel glad for at dei finst. Det er fordi Storrusten skriv om eit emne som er viktig for svært mange kvinner i ein avgjerande periode av livet: Kor tøft det kan vere å bli mor. Og det er tydeleg at det finst eit publikum som veit å setje pris på å lese om dette, sidan boka, som kom ut i haust, alt er trykt i nye opplag.

Storrusten er ikkje redd for enkle poeng og daglegdags språk. Her finst det dikt kor punch line’en er: «Hva ville Fotballfrue gjort» og utbrot som: «Jeg hater bilsetetester, grøtvalg, barnehagestart, dette første året / Og kommentarfeltene som sier at mødre som meg er dårlige / / FØKK DERE».

Dette rett-frå-levra-uttrykket er samtidig styrken til samlinga, at ho tør å formulere sterke kjensler mange kan kjenne seg igjen i. Dermed føyer ho seg inn i ein trend av diktsamlingar med eit lettforståeleg, prosanært uttrykk; eg har før i år meldt fleire slike samlingar av mannlege forfattarar på Flamme forlag. Barsel er dermed del av ei rørsle som ser ut til å revitalisere sjangeren gjennom å nå ut til eit publikum som vanlegvis ikkje oppsøker poesien. Også Ida Lórien Ringdals debutsamling Dette skjer ikke, som kom ut på same forlag på nyåret og tek for seg singelliv og kjærleikssorg, har selt godt.

Som hos Ringdal er nok Storrustens bruk av svart humor ein del av suksessoppskrifta. Spesielt diktet om den nybakte mora som skal ta ein personlegdomstest når ho er tilbake på jobb, peikar seg ut for meg. Ho er ute av rutinen og svarar altfor ærleg: «Veldig veldig dårlig / Jeg reagerer veldig dårlig på stress / Mister hodet hver gang».

Les resten av meldinga på Littkritikk.no

Jakob Lothe: Etikk i litteratur og film + Kaja Schjerven Mollerin: I denne verden. Om Susan Sontag

Litteratur mellom ord og handling: Eit etisk perspektiv på estetikken viser kor mykje det betyr kven som fortel i eit kunstverk.

Korleis heng estetikk og etikk saman? Både litteraturprofessor Jakob Lothe og litteraturvitar og kritikar Kaja Schjerven Mollerin har skrive bøker der dette er den sentrale problemstillinga. Lothe fokuserer på tekst- og filmanalyse, Mollerins bok om Susan Sontag er vel så mykje innretta mot spørsmål som famnar breiare: Kva samfunnsrolle skal intellektuelle ha, og korleis blir vi moralske menneske? Begge bøkene er svært leseverdige og gir til saman ei solid plattform for vidare tenking og debatt om kva rolle litteratur, kunst og kritikk kan ha i dette samfunnet som no for tida ser ut til bli postmoderne for alvor.

EIGA OG ANDRES HISTORIE
Tittelen Etikk i litteratur og film viser at Lothe er så pedagogisk at det kan vippe over i det tørre og overtydelege. Som når han til dømes slår fast at «Eget som fortel her, er forteljaren i romanen». Men når eit hovudpoeng er at estetikk i seg sjølv formidlar etiske verdiar, er det avgjerande for den vellukka formidlinga at verkanalysane er lette å følgje.

Sjølv om Lothe tidvis trekkjer inn historisk kontekst, står han i ein nykritisk tradisjon der tolking av kunstverket står i fokus. Lothe er då også narrasjonseksperten i norsk litteraturvitskap, med den mykje brukte læreboka Fiksjon og film. Narrativ teori og analyse på cv-en. Han opererer med klart definerte analyseomgrep, og spesielt skiljet mellom historisk forfattar, implisert forfattar og forteljar er sentralt: Måten forteljaren legg fram ei historie på, kan skilje seg frå dei haldningane verket som heilskap signaliserer, og vi kan ikkje vite om inntrykket vi dannar oss av forfattaren medan vi les, er representativt for den historiske forfattaren. Det er faktisk innsikter som er trua av måten bøkene som ein svært upresist har samla i sekken «røyndomslitteratur», har blitt diskutert på den siste tida.

Les heile essayet i Prosa

Dag Østerberg: Hva Helmer kunne ha sagt til Nora og andre essays

Gleda ved å tenkje: Dei akademisk solide essaya til Dag Østerberg er djupast sett orienterte mot erotikk i vid tyding av ordet: opplevinga av einskap på tvers av skiljet mellom sjølvet og den andre.

Det er ein parallell mellom sanseleg-mystiske opplevingar av transcendens og intellektuell verksemd som ser etter samanhengar; begge delar handlar om erfaringar der det tilsynelatande skilde går opp i ein større samanheng. At dei siste tekstane Dag Østerberg arbeidde med fram til han gjekk bort 22. februar i år, set desse to erfaringsdimensjonane saman, seier kanskje noko om kjernen i livsprosjektet hans. I alle fall viser dei både evna den framståande sosiologen hadde til å formidle argumentasjon basert på kunnskap frå mange felt, og fascinasjonen for det ein kan kalle erotikk i vid forstand.

Det spesielle med artikkelsamlinga er at både kritikk av likskapsfeminismen og lengt etter overskriding meir kjem fram gjennom val av emne enn eksplisitt formulerte påstandar og resonnement. Dei sju artiklane der litteratur, filosofi og samfunnsforsking om kjønn og kvinnesak er gjennomgangstema, er i hovudsak beskrivande. Østerberg gir mellom anna breie innføringar i korleis normer for kjønnsroller og seksualitet har utvikla seg, han tek for seg Sigrid Undsets syn på ulike greiner av kvinnesaksrørsla og Aldous Huxleys erfaringar med kroppslege dimensjonar av filosofisk innsikt. Det kjem klart fram at forfattaren er skeptisk til den retninga likestillingskampen har teke, men eg sit nysgjerrig att: Kva meinte Østerberg eigentleg ville ha vore gode kjønnsroller i den tida og det samfunnet vi no har?

Les resten av meldinga i Prosa.

Hilde Johansen: En foreløpig verden

Nye kart for ei gamal verd: Hilde Johansens sterke debutdikt gir rom til både gleda over kunnskap, angsten og gåta.

«Åra med barn i huset går så fort, dei er over før du veit ordet av det», har eldre folk ofte sagt til meg når dei høyrer at eg synes livet med tre born er travelt. No har eg kome så langt at eg tar til å skjøne kva dei snakka om, men samtidig veit eg at dei siste tretten åra har vart lenger enn eit århundre. Men det er noko som ikkje går opp. Eg var nyleg ung og lovande. Så vart det nattevåking, klesvask, henting, bringing og loppemarknader, minutt for minutt for minutt. Og no uroar eg meg for kva eg vil få i pensjon. Tida går sakte, men livet går fort. Verda blir mindre og mindre, men er ufatteleg i så mange dimensjonar – og likevel verkar det som ho er i ferd med å bli øydelagd.

Mitt eige liv er ei enorm potensiell feilkjelde (truleg i eitkvart resonnement), men eg har inntrykk av at Hilde Johansens debutsamling uttrykkjer liknande erfaringar. Den talande tittelen er En foreløpig verden, og her er eit av dikta kor motsetnaden mellom den store verda og det korte livet kjem fram:

Høy som en drage
Det er jorden denne gangen,
jeg elsker jorden, og utsikten
er uforståelig

Som når øynene dine vokser
mot uendelig og krymper
all denne

vitenskapen
å ta innover seg
på en slik livslang reise,

kun livslang

Det dominerande motivet i diktsamlinga er oppdagarar og kartografar, dei som på vegne av vår kulturkrins har lagt verda «under seg» både fysisk og i abstraksjonar. Det er ikkje eit uvanleg motiv i litteraturen, men Johansen nyttar det godt. Ho har skrive konsentrerte dikt som viser at poesien er ei eiga form for oppdaging. Samtidig yter ho motstand mot tanken om at verda let seg kartleggje ein gong for alle.

Les resten av meldinga på Littkritikk.no